AI-memes: grappige karikaturen of slimme misleiding?

Afgelopen week werd bekend dat PvdA/GroenLinks aangifte wil doen tegen de makers van verschillende AI-memes. Dat zijn met kunstmatige intelligentie gegenereerde afbeeldingen waarop mensen op elke gewenste manier kunnen worden afgebeeld: komisch, spottend of ronduit beledigend. Volgens PvdA/GroenLinks gaan deze beelden te ver: de manier waarop politici worden neergezet zou kwetsend en beledigend zijn.

Maar wat zijn die AI-memes nu eigenlijk? En moeten we ze zien als humor, of als gevaarlijke misleiding?

Digitale karikaturen

In essentie zijn AI-memes niets anders dan digitale karikaturen. Ze overdrijven, vervormen en trekken zaken uit hun context; precies zoals cartoonisten dat al eeuwen doen. Maar dan met pen en papier. Ook zij beelden politici af met overdreven trekken en scherpe satire. Het verschil is dat AI dat tegenwoordig in seconden kan, en dat de beelden er steeds realistischer uitzien.  Toch is dat realisme niet onschuldig. Waar een tekening duidelijk herkenbaar is als karikatuur, lijkt een AI-beeld soms juist echt. De grap blijft hetzelfde, maar de vorm verandert, en daarmee ook de impact.

De grap als verbindingsmiddel

Grappen werken alleen binnen een gedeeld referentiekader. Een grap is pas leuk als de ander de clou begrijpt, en die clou zegt vaak meer over de luisteraar dan over het onderwerp. Binnen de besloten Facebook-groepen waar deze AI-memes rondgingen, is dat precies wat er gebeurde: gelijkgestemden lachten om dezelfde beelden, omdat ze dezelfde associaties hadden.  Humor schept daarmee een bepaalde verbondenheid. Wie namelijk lacht om een AI-meme over Rob Jetten als nazi, doet dat omdat hij de onderliggende insinuatie deelt. De grap bevestigt dan een gedeeld wereldbeeld: “Zie je wel, wij denken er hetzelfde over.”, denkt men dan. Zo werkt satire als een soort van sociale lijm — maar ook als een grens. Vind je het niet grappig? Dan hoor je er namelijk niet bij. Humor verbind en verdeelt dus tegelijkertijd. Opmerkelijk is dat de PVV inmiddels afstand heeft genomen van deze AI-memes. Dat toont dat zelfs binnen de politiek de grenzen van ‘grappig’ en ‘giftig’ vervagen. Maar op internet verdwijnen dingen niet. Beelden blijven circuleren, wachten op een volgend moment van verontwaardiging of herkenning. Deze AI-memes zullen misschien vergeten worden, maar er zullen ongetwijfeld nieuwe worden gemaakt.

Wanneer satire misleiding wordt

Grappen over politici horen bij een vrije democratie. Ze prikkelen, overdrijven en zetten aan tot denken, en dat moet kunnen. Censuur op humor is gevaarlijk, want dan verbied je uiteindelijk niet de grap, maar het wereldbeeld erachter. Toch brengt de komst van AI een nieuw probleem met zich mee. De technologie kan tegenwoordig levensechte foto’s en video’s genereren. Vandaag zie je misschien nog dat een beeld nep is, maar over een paar jaar misschien niet meer. En wat gebeurt er dan met onze perceptie van waarheid? Stel je een overtuigende video voor waarin Frans Timmermans in de Tweede Kamer pleit dat Nederlanders geld moeten afstaan aan migranten. Volledig verzonnen, maar zo realistisch dat niemand het verschil meer ziet. Op die manier verandert de grap dan in propaganda. Een karikatuur werkt daarom alleen zolang duidelijk is dat het een karikatuur ís. Zodra die grens vervaagt, verandert satire in desinformatie.

Een sluier over de werkelijkheid

Als beelden en video’s niet meer betrouwbaar zijn, raakt ons hele medialandschap besmet met twijfel. Echte foto’s van politici kunnen worden afgedaan als “AI-gegenereerd”. Een politicus die iets schokkends zegt of doet, kan zich eenvoudig verdedigen: “Dat was ik niet, dat is deepfake.” Wanneer die situatie werkelijkheid wordt, leven we in een samenleving waarin echt en nep niet meer te onderscheiden zijn. Er hangt dan een sluier over de werkelijkheid die onze blik blijvend vertroebelt.

Zelfs onze online buren kunnen we dan niet meer volledig vertrouwen. Misschien baseren zij hun wereldbeeld op AI-beelden die nooit echt zijn geweest... en wie zegt dat wij zelf niet hetzelfde doen? Wat blijft er dan over van waarheid, van debat, van vertrouwen?

Gratis grappen zijn toch duur

De AI-meme is op zichzelf geen ramp. Het is een nieuwe vorm van satire in een digitale jas. Maar het garen waarvan dat jasje is gemaakt, is gevaarlijk en maatschappelijk duur. Deze garen kunnen, als we niet opletten, onze grip op de werkelijkheid op vergiftigende wijze losweken. Vrijheid van grappenmaking betekent namelijk ook een verplichting tot verantwoordelijkheid: om te blijven zien waar de grap eindigt en de misleiding begint.